Vlak voordat de eerste corona avondklok werd ingesteld, opende het Haagse onderwijs- en cultuurcomplex Amare na vijftien jaar vol gekopte ambities zijn deuren. Één gebouw voor het Residentie Orkest, het Nederlands Danstheater en het Koninklijk Conservatorium op een prominente plaats in de stad. Gelegen aan het Spuiplein vormt het met de Nieuwe Kerk, het !eater aan het Spui, het Filmhuis, de Bibliotheek en het Stadhuis het kloppende cultuurhart van Den Haag en de bekroning van de compacte stad met al haar ambities. Leo Oorschot dook in de geschiedenis en bekeek het resultaat.@en

Many educational buildings still do not have proper ventilation systems, are not sustainable in use, and contribute to the spread of Covid-19 viruses. The biggest challenge for the future is to provide attractive, useable, healthy, and sustainable educational buildings in the Netherlands. But is this challenge realistic? Old buildings are usually demolished and replaced by new ones because the government hardly gives any compensation for building renovation or transformation. This leads to the demolition of many school buildings even though the application of new raw materials is not circular and has an impact on our climate and environment. Furthermore, many pre-war buildings are heritage that have a positive impact on neighbourhoods. It is unclear who is responsible for educational buildings, renovation, and financing all the ambitions. The government, the municipality or the school foundation? Problems will soon be exacerbated. At this moment the environmental impact (MilieuPrestatieGebouwen MPG) has no legal base however, this will rapidly change in the age of a circular economy and the upcoming renovation wave. Atelier PRO architects designs many educational buildings and they noticed a change of attitude in conceptualizing educational buildings the last years in the forerunner municipality Amsterdam. Based on these cases and experiences atelier PRO learned their lessons about the ideal renovation towards attractive, healthy and sustainable educational buildings.@en

Bij het begrip ‘Schoone Eenheid’ denkt men gewoonlijk aan de harmonische samenhang tussen stedelijke ruimten en baksteen bouwblokken in Haagse woonbuurten van Berlage en Dudok in de eerste helft van de twintigste eeuw. Maar de zichtbare resultaten van hun beider plannen is ondenkbaar zonder Pieter Bakker Schut (1877-1952). Hij was de ambtenaar achter de schermen, een man met een missie en een gedreven idealist. Bovenal was hij een hygiënist die op grote schaal saneringen doorvoerde in onder meer Scheveningen om daarvoor gezonde woningen terug te bouwen. De frase ‘Schoone Eenheid’ moet eigenlijk ‘Schoone Hygiënische Eenheid’ luiden. Immers daar was het een idealist als Bakker Schut om te doen.@en

There have been a number of changes going on in recent years, the housing crisis is deepening, demographic changes are underway and the narrative among urban planners and public housing providers has changed. For a number of years there has been a housing crisis in the housing market in the Netherlands. The reasons for this are different. On the one hand there is the political powerlessness to solve this out of control housing crisis, on the other hand there was also the political will not to solve the problems and for years people relied blindly on solutions from the market. Whether the solution to the housing crisis will come about in the coming period is the question. One of the problems is the gap between the production of houses and the demand. Already for a number of years, the traditional family unit is gradually fallen into decay as cornerstone of the human society. According to Statistics Netherlands, many people live alone or at most as a couple. Young people, divorced people, the elderly live in small apartments (if they have been able to get hold of them) next to each other. People complain about loneliness. The CBS dataset 'key figures for neighbourhoods and neighbourhoods 2021' shows a shocking picture. In the Netherlands, only 2.1 people are present per household. This household density is somewhat evenly distributed across the country. Furthermore, the average Dutch have 65m2 living space available while in Germany and other parts of Europe this is just 45m2. Many people in the Netherlands living alone or in couples. Individualization seems to have gained the upper hand and people literally live next to each other without knowing each other or even wanting to know each other. Garden fences become impregnable barriers. Towers are built with small units for one person in urban areas. However, ‘living alone together’ become more popular the last years. Many people looking for a home are seeking for more close links with neighbours. This interview is about project together, collaborative housing and cohousing, what exactly does it mean, does it solve the housing crisis, is cohousing inclusive, is cohousing the successor of mixing-residents-narrative from the neighbourhood-unit-ideas of the past? @en

Er is een wooncrisis en spoedzoekers op de woningmarkt hebben weinig kans. Een flexibele huisvestingsschil tussen niets en een 'echte' woning kan voor hen een goed alternatief zijn. Sinds de wijziging van de woningwet in 2016 is deze schil vergemakkelijkt en stapsgewijs ontwikkelt zich enerzijds het beleid en anderzijds een type verplaatsbare woning. De planoloog en geograaf Frank Wassenberg houdt zich vanuit Platform 31 al een aantal jaren bezig met verstedelijking en dit nieuwe fenomeen op de Nederlandse woningmarkt, de flexibele schil tussen niets en echt wonen. Met aanjaagprogramma’s, en thema’s als behoeftebepaling, kansen en mogelijkheden benutten, gebruik van leeg vastgoed, tijdelijke huurcontracten, nieuwe huisvesters, mengen van doelgroepen, etc. De realisatie van flexwonen gaat traag. De Binckhorst in Den Haag ligt al jaren half leeg en daar hadden in de tussentijd duizenden units tijdelijk kunnen staan. Als ze al gebouwd worden is het dikwijls aan stadsranden of op terreinen waar geen weerstand van de bevolking valt te verwachten. Dit interview gaat over de onmogelijkheid om een flexibele huisvestingsschil te creëren maar vooral over de verplaatsbare woonunits die in de slipstream van de wetswijziging en maatschappelijke druk een revolutie hebben doorgemaakt van simpele bouwketen en wooncontainers naar fabrieksmatig geproduceerde modulair, circulair, biobased, klimaatneutraal gebouwde betaalbare woningen die snel te plaatsen zijn en er aantrekkelijk uit zien. Veel tijdelijke flexwoningen hebben inmiddels door de kwaliteitseisen die worden gesteld een semipermanent karakter terwijl het idee juist was een soort veredelde camper die eenvoudig te verplaatsen is.@en

Even leek het erop dat de architect verdwenen was uit de bouwketen als het gaat om duurzame betaalbare corporatiewoningen. Grote bouwers maken direct afspraken met woningcorporaties en willen opschalen met hun woningfabrieken. Maar met de So You Think You Can BUILD challenge hebben architecten èn bouwers zichzelf opnieuw uitgevonden binnen de bouwketen en een positie verworven als aanbieders van circulaire bouwconcepten. Niet alleen opschalen in lege weilanden maar ook binnen stedelijke regio’s. Een hele nieuwe generatie van architecten en bouwers houden in samenwerkingsverbanden intensief bezig met circulair en biobased bouwen, materialen en productieprocessen. Het lukt ze om aantrekkelijk producten te maken voor woningcorporaties en andere afnemers. De drie winnaars van de challenge zijn The New Makers met Uuthuuske, Dura Vermeer met Leven Buiten de Lijntjes en In The Middle Of Our Street met MOOS. Allereerst volgt een toelichting op de challenge, presenteren we kandidaten en winnaars, daarna bespreken we de karakteristieken van modulaire units en we eindigen met een aantal dillema’s. De belangrijkste conclusie is dat een werkelijke integratie van de bouwketen een voorwaarde is om circulaire en betaalbare woonproducten te kunnen aanbieden. @en

Dit artikel gaat over het onderzoek dat de geneesheer en hygiënist Johannes Wilhelmus Schick (1818-1853) in 1852 deed naar de slachtoffers van de cholera-epidemie van 1849 in Den Haag. De toestand in Den Haag van de afgelopen vijf jaar is vergelijkbaar met die van de periode 1830-1870. Door migratie, woningsplitsing en verkamering vond er de afgelopen jaren een forse verdichting van de stad plaats. Appartementen werden op grote schaal opgekocht en doorverhuurd voor woekerhuren aan nieuwkomers in de stad en op de woningmarkt zonder dat er betaalbaar nieuw werd bijgebouwd. Ook na de Franse Tijd was er sprake van forse groei van de bevolking en verdichting. Vooral migranten uit de provinciën, Duistland en Zuidelijke Nederlanden. Vervallen herenhuizen werden provisorisch gesplitst in kleine eenheden en binnenterreinen haastig volgebouwd met éénkamerwoningen. Deze nieuwkomers toen werden het hardst getroffen door epidemieën zoals cholera en typus, net zoals de nieuwkomers van nu getroffen worden door COVID-19. Stadsbestuurders van nu staan voor dezelfde uitdagingen als rond 1850 toen verdichting en hygiëne binnen de bestaande stad tot erbarmelijk toestanden leidde met zieken zoals cholera en tyfus. De relevantie van dit onderzoek is de vergelijkbaarheid van de toestand in de stad van toen met nu. @en

Er is een wooncrisis en spoedzoekers op de woningmarkt hebben weinig kans. Een flexibele huisvestingsschil tussen niets en een ‘echte’ woning kan voor hen een goed alternatief zijn. Sinds de wijziging van de woningwet in 2016 is deze schil vergemakkelijkt en stapsgewijs ontwikkelt zich enerzijds het beleid en anderzijds een type verplaatsbare woning. De planoloog en geograaf Frank Wassenberg houdt zich vanuit Platform 31 al een aantal jaren bezig met verstedelijking en dit nieuwe fenomeen op de Nederlandse woningmarkt, de flexibele schil tussen niets en echt wonen. Met aanjaagprogramma’s, en thema’s als behoeftebepaling, kansen en mogelijkheden benutten, gebruik van leeg vastgoed, tijdelijke huurcontracten, nieuwe huisvesters, mengen van doelgroepen, etc. De realisatie van flexwonen gaat traag. De Binckhorst in Den Haag ligt al jaren half leeg en daar hadden in de tussentijd duizenden units tijdelijk kunnen staan. Als ze al gebouwd worden is het dikwijls aan stadsranden of op terreinen waar geen weerstand van de bevolking valt te verwachten. Dit interview gaat over de onmogelijkheid om een flexibele huisvestingsschil te creëren maar vooral over de verplaatsbare woonunits die in de slipstream van de wetswijziging en maatschappelijke druk een revolutie hebben doorgemaakt van simpele bouwketen en wooncontainers naar fabrieksmatig geproduceerde modulair, circulair, biobased, klimaatneutraal gebouwde betaalbare woningen die snel te plaatsen zijn en er aantrekkelijk uit zien. Veel tijdelijke flexwoningen hebben inmiddels door de kwaliteitseisen die worden gesteld een semipermanent karakter terwijl het idee juist was een soort veredelde camper die eenvoudig te verplaatsen is. @en

Versnellen, versnellen, versnellen moeten we de bouwproductie, we moet nog meer industrialiseren, nog beter gebruik maken van de kennis in het hele netwerk bouwen, nog beter concepten bedenken, een ministerie en minister van wonen moet terug. In tien jaar moeten we 1 miljoen woningen hebben gebouwd om het astronomische woningtekort terug te dringen. Het lijkt wel 1945, aan de vooravond van de wederopbouw. De grote woningnood in het interbellum en tijdens de wederopbouw had enorme gevolgen voor de hele bouwketen, deze veranderde van traditionele ambachten in een geoliede bouwindustrie met een van de mooiste producten van de Nederlandse welvaartsstaat die aan iedereen een woning beloofde: het portiekwoongebouw van de grote steden. Tegelijkertijd breken we deze meest geïndustrialiseerde woningvoorraad af en vervangen we ze door nieuwe woongebouwen met de daarmee gepaarde gaande enorme milieubelasting aan grondstoffen en energie die worden gebruikt. Is het niet passender binnen de ambities van een circulaire economie die Nederland wil zijn om de bestaande woningvoorraad te renoveren? Aanleiding voor dit artikel was het Beyond-the-Current-onderzoeksproject aan de TU Delft waarbij de renovatie van dit gebouwtype centraal staat. Het Beyond-the-Current-onderzoek is een door een aantal woningcorporaties in de grote steden geïnitieerd en NWO-STW gefinancierd onderzoeksproject dat werd uitgevoerd door een multidisciplinair onderzoeksteam van de verschillende afdelingen en secties van de TU Delft en de Hogeschool Utrecht in de periode van 1 mei 2016 tot 1 mei 2018. Er werden tal van ontwerpvoorstellen bedacht en deze interventies zijn door woningcorporaties in Amsterdam, Utrecht en Den Haag door middel van vragenlijsten voorgelegd aan huurders om hun voorkeuren te vast te stellen. Het resultaat van dit onderzoek is gepubliceerd in verschillende peer reviewed journals, op vak websites en gepresenteerd op verschillende congressen, bij woningbouwverenigingen en bij Monumenten & Archeologie in Amsterdam. Dit artikel is een onderzoek naar onderzoeksobject zelf: het portiekwoongebouw. Het inventariseert en beschrijft de ontwikkeling van het gebouwtype zo nauwkeurig mogelijk aan de hand van literatuur, archieven en beeldbanken van gemeenten. Deze studie is geen beschouwing over beeldbepalende architectuurstijlen of het oeuvre van fameuze architecten maar het is een inventarisatie en analyse van het meest voorkomende gebouwtype in steden. Doel van dat onderzoek was om betaalbare bouwkundige interventies te bedenken die de gebouwen energie efficiënt maken met respect voor bewonerswensen en waardering voor de beeldkwaliteit van deze woongebouwen. Dit onderzoek is gebruikt als basis voor de ontwerpvoorstellen die zijn gemaakt om een zo generiek mogelijke strategie te bedenken voor de renovatie van dit gebouwtype. @en

De stedenbouwkundige en architect Wouter Veldhuis en landschapsarchitect Jannemarie de Jonge zijn per 1 december 2020 Rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving. Later in september 2021 komt daar de architect Francesco Veenstra bij als Rijksbouwmeester en dan is het nieuwe trio College van Rijksadviseurs weer compleet. De uitdagingen voor het college zijn groot. De ruimteclaims die er liggen in stad en land, de hooggestemde ambities om klimaatneutraal en circulair te zijn in 2050, de roep om een minister voor de fysieke leefomgeving en of wonen en weer een echt ministerie met budget. Het enorme probleem op de woningmarkt en de druk om één miljoen woningen ergens bij te bouwen. Op 24 april sprak het team van 1M Homes initiative van de TU Delft met de nieuw benoemde rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving Wouter Veldhuis over de aanstaande veranderingen.@en

Voor de havenots op de woningmarkt is er de flexwoning. Een tijdelijke oplossing in afwachting van iets beters. Flexwonen wordt geassocieerd met spoedzoekers zoals radeloze studenten, arbeidsmigranten, statushouders, dak- en thuislozen, jongeren uit hotel mama, mensen in een echtscheiding, uitstroom van zorginstellingen en ouderen die de eenzaamheid willen ontvluchten. Van alles kan flex zijn, bewoners, woningen of locatie. Het gaat hier gewoonlijk om tijdelijk gebruik van de locatie die de eigenaar voor ‘echte woningen’ heeft bestemd. Twee van de drie kandidaat Woonpionier 2021 categorie ‘bouwen, bouwen, bouwen’ van VPRO Tegenlicht staan er slechts tijdelijk! Terwijl de woningen snel te bouwen, circulair, betaalbaar, biobased, opschaalbaar een levensduur hebben van misschien wel 100 jaar en aantrekkelijk zijn. Waarom dan toch slopen? Is het niet beter om deze in een hoog tempo bij te bouwen?@en

Waarom bouwen we geen flexwoningen? Kleine verplaatsbare units, industrieel geproduceerd, stapelbaar en verplaatsbaar. Van biobased materialen zijn ze ook nog een bijdrage aan de circulaire ambities van Nederland en zien er aantrekkelijk uit van hout. Waarom bouwen we niet meer geclusterde woonvormen met deelconcepten? Of desnoods geclusterde woonvormen met deelconcept als flexwoning. De enige die Den Haag had stond in de Laakhavens en was voor arbeidsmigranten en is afgebroken om plaats te maken voor luxe appartementen met een wuivende daktuin (op de renders dan).@en

Dit jaar bent U 20 jaar hoogleraar Housing Systems aan de TU Delft. U vergelijkt wereldwijd volkshuisvestingssystemen en onderzoekt woningmarktbeleid. Inmiddels zijn we beland in een wooncrisis en is het woonvraagstuk verweven met tal van andere maatschappelijke vraagstukken zoals energietransitie, klimaatadaptatie, zorgtransitie, mobiliteitstransitie en inclusiviteit. Inmiddels buitelen de wildste sectorale ideeën over elkaar heen. Het woontekort en betaalbaarheid staan centraal in verkiezingsdebatten – en programma’s. Men roept om 1 miljoen woningen erbij. Terwijl het aantal bouwvergunningen afneemt. Het ziet er ook niet naar uit dat er de komende jaren een snelle oplossing in zicht is. Hoe is dit toch zover gekomen?@en

In zorgwoongebouwen verblijven de meest kwetsbare mensen in grote eenzaamheid. Enerzijds is er de gezondheidseis van social distancing en anderzijds de broodnodige contactmomenten tussen mensen tijdens de lock down om niet te vervreemden. Nergens wordt dit dilemma zo pijnlijk gevoeld als in zorggebouwen. De COVID-19 epidemie zal niet de laatste crisis zijn waarbij besmetting met zoönotische virussen centraal staat en gezonde afstand enerzijds en verlangen naar contact anderzijds ons leven bepaald. Het is daarom heel waarschijnlijk dat deze epidemie de architectuur van zorggebouwen zal gaan veranderen naar gezonde gebouwen die letterlijk ruimte geven aan gebruikers. Alleen al het feit dat iedereen inmiddels de vaardigheid van videobellen en thuiswerken heeft aangeleerd leidt tot een heroriëntering op het type gebouwen dat wij gebruiken. In dit artikel is Peter Boerenfijn geïnterviewd die zich met ouderenhuisvesting bezighoudt en de te verwachte veranderingen van het gebouwtype als gevolg van COVID-19. @en

De architect en stedenbouwer Floris Alkemade begon september 2015 en beëindigt september 2021 als rijksbouwmeester zijn termijn. Het was een turbulente periode die begon met de naweeën van de financiële crisis van 2008-2014 met ver doorgevoerde bezuinigingen door het rijk en een winterslaap voor de bouwsector en eindigde met Covid-19 crisis, astronomische woningnood en belofte om groen te investeren. Een periode die ook samenviel met de neoliberale kabinetten Rutte en decentralisatie van rijksbeleid naar gemeenten. Samen met het College van Rijkadviseurs gaf Alkemade gevraagd en ongevraagd advies over architectuur en ruimtelijke ontwikkeling in Nederland. Nog veel meer dan zijn voorgangers stelde hij maatschappelijke thema’s aan de orde. Het woningvraagstuk, energietransitie, klimaatadaptatie, mobiliteitstransitie, zorgtransitie, migratie, landbouwtransitie werden in samenhang gebracht en verbeeld. Op 20 januari sprak het team van 1M Homes initiative van de TU Delft met de rijksbouwmeester.@en

Ze lopen met enorme tassen van de Action volgepakt. Zien er sjofel uit en haren pluizen alle kanten op. Slapen in de parken en duinen. Worden door het Leger des Heils en het Straat Consulaat gevoed bij de soepbus en binnen als het koud is. ‘s Avonds verdwijnen ze in het donkere niets en ’s ochtends doemen ze weer op uit de mistige duinen, verkleumd. Sinds een aantal jaren kennen Den Haag en andere grote steden nieuwe bewoners: dak- en thuislozen. ‘Noodkreet over pas ontdekte daklozen in Den Haag: ‘Zorg als de wiedeweerga voor opvang en huisvesting’ kopt het AD op 6 juni 2020. ‘Bert van Alphen zoekt zich suf naar extra plekken voor daklozen, maar: Er zullen altijd mensen buiten slapen’ kopt het AD op 11 juni 2020. ‘Even wat portocabins neerzetten op braakliggende veldjes in de stad? Zo werkt het niet.’ ,,Die terreinen hebben we niet’’, zegt de wethouder Van Alphen. ,,En op de plekken waar we het wel hebben geprobeerd, is het eenvoudigweg niet gelukt. We zijn hierbij ook afhankelijk van andere partijen.’’ ‘ aldus de wethouder. ‘Aantallen daklozen in Den Haag blijft stijgen, vooral gezinnen vaker op straat’ kopt het AD van 24 juli 2020. Organisaties zoals het Leger des Heils en het Haagse Straat Consulaat schrijven brandbrieven aan de gemeenteraad en luiden noodklokken maar noodopvang met containerwoningen, portocabins blijven uit. Nu in corona-tijd stellen Scheveningse hoteleigenaren kamers beschikbaar. Hotel Andante en hotel Bella Vista worden genoemd maar voor de daklozen moesten wel eerst alle veertig arbeidsmigranten uit Midden- en Oost Europa eruit. Het AD en Den Haag Centraal doen wekelijks verslag van een drama dat zich voltrekt in Den Haag sinds zorg werd gedecentraliseerd naar gemeenten. Ook andere gemeenten van de G4 worstelen met de maatschappelijke opvang. In Amsterdam komt men ca. tweeduizend woningen tekort voor opvang van vluchtelingen en daklozen, aldus het Parool van 27 januari 2021. Van de 3.770 woningen kan men maar 1.800 sociale huurwoningen leveren. Dit artikel gaat vooral over jongeren die na hun 18e uit jeugdzorginstellingen komen en op straat leven.@en

De laatste jaren zijn een aantal veranderingen gaande, de klimaatcrisis heeft tal van transities in beweging gezet, de wooncrisis verdiept zich verder, demografische veranderingen zijn volop aan de gang en het narratief onder betrokkenen die zich met woningen bezighouden is grondig veranderd. Een luidruchtige paradigmaverschuiving die met horten en stoten ons dwingt na te denken over hoe we willen wonen in de toekomst.@en

In zorgwoongebouwen verblijven de meest kwetsbare mensen in grote eenzaamheid. Middelbare scholieren die worden beschouwd als grote virusverspreiders zonder zelf ziek te worden moeten het doen met videobellen en als ze in school zijn is er geen ruimte voor onderlinge afstand terwijl juist jonge mensen een community nodig hebben om van elkaar te leren. Enerzijds is er de gezondheidseis van social distancing nodig en anderzijds de broodnodige contactmomenten tussen mensen tijdens de lock down om niet te vervreemden. @en

This paper explores the typo-morphologic characteristics of late 19th century hybrid neighbourhoods in urban region of The Netherlands and possibilities of a feasible climate neutral energy system in the future. Sustainable Development Goals are involved such as ensure access to affordable and clean energy (SDG 7) and make cities inclusive, safe, resilient and sustainable (SDG 11). With the Dutch-Climate-Agreement 2019 The Netherlands decided on a neighbourhood approach to the transition from natural gas to a climate neutral energy supply in buildings. Implicit homogeneity in most buildings of neighbourhoods is presupposed, in contrast to older neighbourhoods that were laid out before WWI. These are nowadays heterogenic, attractive, mixed and often protected neighbourhoods because of the quality of the architecture. Establishing a generic energy plan here is a challenge. The foremost important conclusion is the recognition of the architectural and urban quality and features of these kinds of neighbourhoods and to develop specific legislation and rules about insulation, service and energy systems. Conclusion about the strategy is that one should not rely on a single generic solution but apply multiple forms of heat supply over a longer period of time. There is lack of heat and construction capacity. And in inhabited state and combine it with a box-in-box-renovating, for example when people are moving. Organise the tenants of neighbourhood, not buildings owners, and implement legislation and framework for rental apartments; insulate to mandatory EPC label (B/C), sound and energy production of heat pumps and district heating.@en

For a moment, it seemed that the architect had disappeared from the construction supply chain for sustainable and affordable housing provided by Dutch housing associations. Large contractors were making direct agreements with housing associations and wanted to scale up production with their housing factories. However, with the ‘So You Think You Can BUILD’ challenge, architects, consultancies, and contractors reinvented themselves within the construction supply chain and acquired a position as providers of circular building concepts. The aim of this challenge is to stimulate providers of homes to design and produce (in great numbers) affordable and sustainable houses. This not only scales up building production in empty fields but also within difficult and dense build urban areas. A whole new generation of Dutch architects, consultancies, and contractors working in collaboration are now intensively involved with circular and biobased residential buildings, innovative materials and production processes. They are managing to provide attractive products for housing associations and other clients. In the first part of 2021, ‘So You Think You Can BUILD’ challenged teams of designers, engineers and contractors to develop new concepts, with the three winners applying the principles of the ‘passive house’, which is modular and circular, as well as a smart building skin and smart core with open floor space in between.@en